Rostros da morte

En 1896, poucos meses despois da primeira exhibición pública do cinematógrafo, Maximo Gorki reflexionaba nun artigo sobre a impresión que lle causara aquel novo invento: “A noite pasada estiven no reino das sombras. Se soubesedes até que punto é aterrador… Alí non existe nin o son nin a cor: todo, a terra, as árbores, os homes, a auga e o aire, todo ten alí unha cor gris uniforme. No ceo gris, raios de sol grises, nos rostros grises, ollos grises. Até as follas das árbores son grises como a cinza. Non é a vida, senón a súa sombra, non é o movemento senón o seu espectro silencioso”.

Sobre a fascinación que exerce a imaxe en movemento e o seu poder de evocación edificaría José Luís Guerín Tren de sombras (1997), un filme intensamente polisémico artellado sobre a desaparición do operador amateur Gerard Fleury na contorna da súa casa familiar en Le Thuit. Con esta excusa argumental Guerin sumérxenos nunha fábula inzada de pantasmas, que malia a un exacerbado formalismo consegue o seu propósito de erixirse nun canto contra a corrupción da memoria.

As imaxes de Tren de sombras transmiten a inocencia das primeiras exhibicións cinematográficas.

Guerín parte dun rexistro documental nunha sorte de prospección arqueolóxica da imaxe, para ir transitando a través da constante manipulación dos elementos cinematográficos –desde a materia, avellentando o celuloide, até a ruptura da dimensión espazotemporal- para confluir na idea que xa se intuía no texto de Gorki: o cinema é o medio ideal para representar a morte, ese tabú que aflixe ao ser humano desde que ten coñecemento da súa existencia.

Lonxe da sofisticada arquitectura visual de Tren de sombras e situada no limbo entre a carta de defunción do cinema e a puxanza do paradigma tecnolóxico sitúase o documental interactivo Thanatorama (http://www.thanatorama.com, Upian, 2007). Se a morte no filme de Guerín se escenificaba dun xeito elusivo, a audaz proposta de Thanatorama  radica en que é o propio espectador-usuario o que adopta o punto de vista do cadáver, no traxecto arredor de todo “o proceso de xestión da morte, desde que fenecemos até que somos incinerados”.

 “Vostede morreu esta mañá. ¿Está interesado no que vén a continuación?”, premisa de Thanatorama, garda similitude coa xénese do guión de 21 gramos (Alejandro González Iñárritu, 2003), unha novela fallida de Guillermo Arriaga que comezaba do seguinte xeito: “¿Con que isto é a morte?” O título da película fai referencia ao peso da alma (é dicir o peso que perde o ser humano no momento de morrer), un peso equivalente, como se di no filme, a “cinco moedas de cinco centavos, ou a un colibrí”.

Sean Penn, en 21 gramos, interpreta a un profesor de matemáticas que agarda un transplante de corazón.

Os personaxes do relato de Arriaga semellan camiñar por un aramio tensado sobre o seu propio baleiro interior; e ese quebracabezas emocional proxéctase nun entramado narrativo fragmentario que se repite en Amores Perros (2000) e Babel (2006) –a denominada Triloxía da morte do tándem Arriaga-Iñárritu. Se unha constante se repite nestes filmes é a obsesión por documentar a profunda crise que embarga á sociedade contemporánea; pero a pesar da crueza dos guións de Arriaga sempre se mantén un fío de esperanza, ou ben un halo de humanidade. Isto débese ao seu posicionamento moral con respecto á escritura: “Eu falo da morte porque amo a vida, porque quero que a morte se converta nun espello da vida”.

Uns meses antes González Iñárritu recibira o encargo de elaborar unha das pezas para o filme colectivo 11'09"01 (2002), sobre a devastadora experiencia dos atentados do World Trade Center. Sobre o lenzo negro da pantalla, coas narracións en off da masacre, imos percibindo flashes visuais da xente -corpos vivos, cabezas enlouqucidas- arroxándose desde as torres. É a alegoría da morte, un horror mudo, esencial, imaxe da civilización que se aproxima ao abismo, xustamente no momento do seu colapso moral.